W październiku mija 70. rocznica śmierci Antoniego Żubryda i jego żony Janiny, zamordowanych w lesie blisko wsi Malinówka. O ile postać żołnierza niezłomnego mjr. Antoniego Żubryda jest ogólnie znana, to o jego żonie Janinie „dziewczynie wyklętej” niewiele się mówi. W obliczu zbliżającej się rocznicy śmierci warto społeczeństwu bieszczadzkiemu bardziej przybliżyć tę tragiczną postać.
Janina Kazimiera Żubryd z domu Praczyńska urodziła się 20 stycznia 1921 r. w Sanoku w zamożnej rodzinie, jako córka Jana (1888-1938) inżyniera leśnika, znanego wśród mieszkańców Sanocczyzny wielkiego łowczego i Stanisławy z domu Sieczkowskiej (1896-1975). Miała cztery siostry: Stefanię (1913-1997, po mężu Niemiec), bliźniaczki Jadwigę (1923-1998) i Marię (1923-1943) i najmłodszą Krystynę (1925-2006). Jeszcze przed wybuchem wojny zmarł jej ojciec, zdążyła również ukończyć sanockie gimnazjum żeńskie.
Już w początkowym okresie okupacji dla osieroconej młodej dziewczyny nastał ciężki czas i tylko dzięki pomocy i zabiegom sanockich leśników dawnych kolegów ojca, otrzymała pracę w biurze utworzonego w 1940 r. niemieckiego Nadleśnictwa Sanok, którego nadleśniczym był wysiedlony z poznańskiego inż. Jan Ładyżyński. Niedługo jednak przeszła do pracy w miejscowym tartaku. W nowej pracy Janina Praczyńska miała wspomagać Antoniego Żubryda w zbieraniu informacji dla Sowietów o transporcie i gromadzeniu drewna i materiałów do budowy przez Niemców umocnień na lewym brzegu Sanu oraz dotyczących rozmieszczenia formacji wojskowych w Sanoku. Znajomość z Antonim zaowocowała ślubem ich obojga, który wzięli 28 października 1940 r. w parafii Przemienienia Pańskiego w Sanoku.
Zagrożony aresztowaniem przez gestapo Żubryd wraz z żoną Janiną 1 lutego 1941 r. przekroczył graniczny San, prosząc Sowietów o protekcję. Odmówił jednak dalszej z nimi współpracy i wraz z żoną został aresztowany. Małżeństwo Żubrydów odzyskało wolność po ataku Niemiec 22 czerwca 1941 r. na ZSRR, po czym oboje powrócili do Sanoka.
W dniu 22 października 1941 r. urodził im się syn Janusz, ale niebawem 5 listopada 1941 r. Janina Żubryd z mężem zostali aresztowani przez Niemców. Po prawie dwóch latach odsiadki 6 września 1943 r. Sąd Specjalny (Sondergericht) w Krakowie skazał Janinę Żubryd na karę dożywocia, a jej mąż otrzymał karę śmierci za zdradę tajemnic państwowych. Po dowiezieniu na zaplanowane miejsce egzekucji we wsi Przegorzały, grupa skazańców, wśród których był Antoni Żubryd, zaatakowała konwojentów, w wyniku czego udało mu się zbiec jako jedynemu ze skazanych. Potem przez jakiś czas ukrywał się w leśniczówce koło Krzeszowic.
Po przejściu frontu wojny Janina została ponownie aresztowana tym razem przez UB. Było to zaraz po rozpoczęciu przez Antoniego działalności antykomunistycznej. Po zwolnieniu z aresztu stale przebywała pod pseudonimem „Jasiek” w Samodzielnym Batalionie Operacyjnym NSZ „Zuch” u boku swojego męża.
Po tym jak Antoni Żubryd 8 czerwca 1945 r. samowolnie opuścił miejsce pracy w budynku siedziby Powiatowego Urzędu Bezpieczeństwa Publicznego w Sanoku, dokonując jednocześnie brawurowej ucieczki, ze zwolnionymi przez siebie aresztantami (żołnierzami AK), następnego dnia funkcjonariusze UB aresztowali w sanockiej kamienicy przy ulicy Jana III Sobieskiegojego teściową (matkę Janiny) Stanisławę Praczyńską i Janusza czteroletniego syna Żubrydów. W celu wymuszenia zmiany decyzji przez powiatowy UBP, partyzanci Żubryda wzięli do niewoli załogę posterunku MO w Haczowie i zagrozili rozstrzelaniem milicjantów, jeśli syn i teściowa Żubryda nie zostaną zwolnieni. Oboje zatrzymani odzyskali wolność.
Oddział Żubryda często przemieszał się, operując nie tylko na terenie powiatów sanockiego, częściowo brzozowskiego i krośnieńskiego, działał także w rejonie zachodnich obrzeży powiatu leskiego, zahaczając o bieszczadzkie wsie w okolicach Zagórza (Tarnawa, Olchowa, Poraż, Wielopole, Niebieszczany) jak i Leska (Łukawica, Postołów). Jednak w okresie zimy 1945/1946 działalność oddziału „Zuch” została rozwiązana (wówczas mjr Antoni Żubryd z żoną Janiną ukrywali się w Bytomiu, m.in. w mieszkaniu przebywającego tam oficera ZWZ-AK, Mieczysława Granatowskiego).
Okoliczności morderstwa
24 października 1946 r. Żubrydowie przybyli do wsi Malinówka, a stamtąd do Orzechówki na pożegnalne spotkanie z członkami oddziału. Był z nimi towarzysz broni i podkomendny ochroniarz Jerzy Vaulin, były żołnierz AK o pseudonimie „Mar”, znany z brawurowych akcji podczas walk z Niemcami. Kilka miesięcy wcześniej został zwerbowany przez UB jako tajny współpracownik o kryptonimie „Mewa” i wysłany do oddziału Żubryda.
Szli lasem, zrobiło się ciemno, więc na noc zatrzymali się w Malinówce w gajówce u gajowego Gerlacha. Ok. godz. 1900 Vaulin wyszedł z Żubrydem z chatki. Poszli sprawdzić dalszą trasę przemarszu. Kiedy obaj weszli do lasu, Vaulin wyjął z kabury swojego browninga – kal. 7,65 mm i strzałem w tył głowy zabił Antoniego Żubryda. Niebawem wrócił sam i jak wynika z relacji gajowego zapytał, czy ktoś słyszał strzały? Usłyszawszy odpowiedź negatywną powiedział, że Antoni czeka już na innej kwaterze, a on tylko wrócił po Janinę. Wyszli. Podstępem zwabioną w to samo miejsce będącą w ósmym miesiącu ciąży Janinę Żubryd, również zastrzelił na miejscu. Na drugi dzień gajowy Gerlach, u którego przed ich śmiercią przebywali Żubrydowie, znalazł w lesie ich obrabowane z biżuterii i pistoletów zwłoki. Zawiózł ciała do miejsca przy sklepie w Malinówce. Ubowcy dowiedziawszy się o przywiezionych zwłokach, zabrali je i pod więzieniem zrzucili na kupę węgla, wystawiając je na widok innych „ubowców”. Miejsce ich pochówku jest nieznane. Po zamordowaniu rodziców osadzony na zamku w Rzeszowie syn Janusz został na początku listopada 1946 r. zwolniony.
Mocodawcą Vaulina i wydającym mu polecenia był oficer UB Władysław Pożoga, który po latach przedstawiał mord na małżeństwie jako swój sukces operacyjny.
(Więcej w GB 21)
